De Troposcatter in Hoek van Holland

Hoek van Holland is tijdens haar 150-jarige bestaan als toegangspoort voor de Rotterdamse haven altijd van groot strategisch belang geweest. We vinden in het dorp aan de monding van de Nieuwe Waterweg nog vele zichtbare sporen van haar militaire geschiedenis

Zo vragen veel mensen, bezoekers van Hoek van Holland, bewoners en opvarenden van passerende schepen, zich af waar die vier 'geheimzinnige' grote schotelantennes voor dienen. Duidelijk zichtbaar steken zij boven de duinen uit en zijn vooral vanuit zee gezichtsbepalend voor het dorp. Heeft deze installatie te maken met een radiozendstation of een radarinstallatie? Nee, het is een voormalig militair relaisstation met straalzenders, ook wel 'troposcatter' genoemd. De naam 'troposcatter' duidt op de troposfeer en op rondstrooien. Het relaisstation is een overblijfsel van de Koude Oorlog en werd bediend door militairen van het Amerikaanse leger.

Begin 1967 werd begonnen met de bouw van het relaystation in het Spanjaardsduin. Het werd een zwaar beveiligd en geheim complex gelegen op militair terrein, zwaar beveiligd en aan alle kanten omgeven door een groot hek voorzien van bordjes 'US property'. Op 21 september 1967 werd de 'microwave relay site' of 'troposcatter' operationeel, maar wat ging aan de plaatsing van deze geheime installatie te Hoek van Holland vooraf?

Het ontstaan van de Koude Oorlog

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog, waarin het Westen samenwerkte met de Russen, waren deze partijen het niet eens over het vervolg. Tijdens de conferentie van Londen op 19 december 1947 werd zonder resultaat met de Sovjets onderhandeld over de verdere toekomst van het bezette Duitsland. Protesten van de westerse geallieerden werden stelselmatig verworpen. De spanningen tussen het vrije Westen en het Oostblok namen steeds verder toe. Onder druk van Russische militaire dreiging werd op 17 maart 1948 in Brussel door Groot-Brittannië, Frankrijk en de Benelux-landen een verdrag gesloten tot wederzijdse militaire hulp indien één van hen zou worden aangevallen.

Als gevolg van de toenemende spanningen tussen de het vrije Westen en het Oostblok sloten de Verenigde Staten en de verdragslanden op 4 april 1949 een militair verbond, de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, NAVO. De Koude Oorlog was begonnen en zou voortduren tot het uiteenvallen van de Sovjet Unie in 1989.

De spanningen tussen de twee machtsblokken werden verder versterkt door diverse invallen van Russische troepen in die Oostbloklanden waar de bevolking in opstand kwam tegen hun communistische regimes. Het gevolg was een toename van Amerikaanse militairen in West-Europa. Hierdoor ontstond in de Westerse Wereld de behoefte aan meer, veiliger en snellere mogelijkheden om te communiceren tussen de militaire hoofdkwartieren.

Verder waren zij bezig met de opbouw van een grote koopvaardij- en vissersvloot en een krachtige oorlogsvloot. De koopvaardij en vissersschepen werden voorzien van moderne elektronica ten behoeve van spionagedoeleinden en voeren regelmatig op de Noordzee en naar de haven van Rotterdam.

Conferentie te Jalta op de Krim. V.l.n.r. Churchill, Rooseveld en Stalin.

Hoek van Holland tijdens de Koude Oorlog.

Direct na de bevrijding in mei 1945 was men begonnen met het ontmantelen van het Duitse militaire stellingen binnen de Festung Hoek van Holland. Dat betekende het verwijderen van alle soorten wapens en munitie, het opruimen van alle soorten mijnen, het inventariseren van voorraden, onder ander voedsel en brandstof en het slopen van obstakels en Duitse verdedigingswerken, zoals bunkers. Deze werkzaamheden zouden geruime tijd duren.

In het kader van de spanningen tussen het West- en Oostblok werden in het strategisch gelegen Hoek van Holland al in 1945 de nodige militaire maatregelen genomen. De kustverdediging bestond nu niet meer uit statische systemen zoals forten, kanonnen en bunkers, maar werd weer zoals vroeger uitgevoerd door de oorlogsvloot. Een nieuw element was hierbij de enorme toename van de elektronische systemen.

Het oude, uit 1889 stammende, kustverdedigingsfort werd met de omliggende terreinen, gebouwen en een aantal voormalige Duitse bunkers gereed gemaakt als accommodatie voor het op te richten marine Commando Maas. Het vestingwerk werd nu 'Marine kazerne Hoek van Holland'. Er kwam een uitgebreide telefooncentrale en een radiocommunicatiestation. Van hier uit had men onder andere dagelijks verbinding met het lichtschip Goeree, radio Scheveningen en de seinpost Hoek van Holland. Veel van deze berichten, in het bijzonder de weerberichten, zond men door naar de militaire vliegvelden.

De semafoor of seinpost Hoek van Holland werd bemand door marinepersoneel en deels ingericht voor allerlei vormen van elektronische communicatie ten behoeve van elektronische oorlogvoering. Buiten de klassieke spionagemiddelen werd de elektronische oorlogvoering een alles overheersende factor (en is dat nog steeds).
Hierbij moet men denken aan het afluisteren en interpreteren van alle elektronische signalen. Dus niet alleen telefonie en telegrafie maar ook faxverkeer, telex, sonar, maar ook signalen die te maken hadden met vuurleidingssystemen (verschillende vormen van volgradar).

In het Spanjaardsduin werden twee leegstaande grote Duitse munitiebunkers van de batterij 'Vineta' omgebouwd tot respectievelijk commandocentrum en radiostation. Vanuit de seinpost en het fort werden in 1953 telefoon en telexlijnen aangelegd naar deze twee bunkers. Ook werd er een aangepaste versie van de geheime codeermachine 'Enigma' geïnstalleerd. In de eerste bunker met de Duitse naam Hamburg werden alle scheepvaartbewegingen, zowel van de koopvaardij als van de marine, gemonitord en in kaart gebracht. In de tweede bunker met de Duitse naam Bremen werd een radiostation gevestigd, bemand door radiotelegrafisten en codeurtelexisten. Het marinepersoneel bestond uit mannen en vrouwen. In 1956 werd de eerste zeeradar op de seinpost geïnstalleerd. Hiermee kon men naast de reguliere scheepvaart in het bijzonder de Sovjet schepen volgen.

Zo werd het marine commando Maas een belangrijk steunpunt tijdens de Koude Oorlog. Deze belangrijke positie zou verder toenemen in 1967 met de bouw van de troposcatter, de in gebruik neming en de komst van een detachement Amerikaanse militairen. Dit was een uiterst geheim Amerikaans communicatie project in het kader van de NAVO activiteiten.

Het relay station of de troposcatter te Hoek van Holland

Het verzenden van berichten voor de NAVO en de Amerikaanse troepen in Europa, naar onder andere Amerika, gebeurde aanvankelijk via Frankrijk. Nadat Frankrijk, onder president De Gaulle, zich op 11 maart 1966 terugtrok uit alle militaire activiteiten van de NAVO en alleen politiek lid bleef, besloot men het politieke hoofkwartier van de NAVO over te brengen van Parijs naar Brussel. Ook de telecommunicatie via Engeland naar Amerika moest nu worden herzien.

De berichtgeving vanuit West-Duitsland, Wiesbaden, naar de Verenigde Staten, Washington, werd nu via Nederland geleid. Men besloot in de duinen te Hoek van Holland een relaisstation met straalzenders, ook wel Troposcatter genoemd, te bouwen. De Troposcatter kreeg vier grote paraboolantennes, een grote loods bestaande uit golfplaten voor de vijf 30kw Jetta generatoren en een werkplaats voor het onderhoud en een controlecentrum. Hier lagen ook reserve delen opgeslagen. Buiten stonden twee grote brandstoftanks voor de noodgeneratoren. De site zorgde hiermee voor de eigen elektriciteit en gebruikte niets van het openbare netwerk. Twee antennes waren gericht op Brüggen in W-Duitsland en twee antennes op Martlesham Heath, een Royal Air Force basis in Engeland.

Het relay station werd bediend door Amerikaanse soldaten van de Alfa compagnie van het 447 Signal Battalion. Hun hoofdkwartier was in Prümm, W-Duitsland, gevestigd. Deze militairen waren overwegend jonge mannen, rond de 20 jaar oud. Onder hen waren gewetensbezwaarden die geen wapens wenste te dragen. Zij werden veelal om de paar maanden overgeplaatst naar andere locaties op de wereld, ook naar brandhaarden als Vietnam.

De eerste eenheid in de Hoek stond onder commando van een Kapitein en een Staf Sergeant. Zij bestond uit een sterke onderhouds- en bewakingsploeg. De bewakingsploeg bestond uit ongeveer 10 man en draaide 24 uur in wisseldiensten. Zij waren uitgerust met waakhonden. De onderhoudsploeg bestond uit 7 specialisten, twee van hen waren 24 uur per dag op de site om de apparatuur te controleren en te bedienen. Ook beschikte men over een NAVO groene vrachtauto zonder opschrift. Het voertuig mocht van de Nederlandse regering geen militaire kentekens dragen. De manschappen mochten ook geen uniformen dragen. Zij hadden een burgerstatus en liepen in burgerkleding, vrije tijdskleding. Zij hadden geen opsporingsbevoegdheden en moesten in geval van onraad de Koninklijke Marechaussee te Hoek van Holland waarschuwen. Het werk van deze soldaten bestond dus uit wachtlopen en onderhoud aan apparatuur en materieel plegen.

Bediening apparatuur relaystation Hoek van Holland.

De militairen woonden in de vakantiehuisjes naast café-restaurant Zonnewende' aan de Schelpweg en in het ‘Koetshuis’ aan de Rietdijkstraat te Hoek van Holland. De soldaten aten in het restaurant gedeelte van het Koetshuis. In de weekeinden gingen de soldaten uit in de disco 'Hotel America' of in het café 't’ Fust aan de Prins Hendrikstraat. Hier zijn dan ook heel wat relaties ontstaan tussen de jonge vlotte Amerikaanse militairen en de Hoekse meisjes. Ook op het strand vermaakten zij zich met de Hoekse schonen. Uit een aantal vluchtige relaties ontstonden ook vaste relaties en een aantal Amerikaanse militairen trouwden met een meisje uit Hoek van Holland waarna de dames mee gingen naar Amerika.

De werking van de troposcatter

Het micro-wave systeem zorgde vanaf 1968 voor een uitvinding die het beste van twee radio frequentiegebieden moesten samenbrengen. Namelijk de gedragingen van een UHF (Ultra High Frequency) radiosignaal en een HF (High Frequency) radiosignaal. De troposcatter zendt en ontvangt microgolfsignalen over grote afstanden, tot 200 mijl.

Een HF (Hoog Frequent) signaal draait om de aarde als een 'golf' doordat het botst tussen aardbodem en luchtlagen. De afstand is eigenlijk onbeperkt maar de diverse luchtlagen, de wisseling van dag en nacht en het weer hebben een sterke invloed op het signaal (storingen). Hoe hoger de frequentie hoe meer het signaal de neiging krijgt rechtdoor te gaan, afhankelijk van de richtingshoek van de schotelantenne, over de horizon of recht de ruimte in.

Een UHF of hoger (Ultra High Frequency) signaal gaat in een rechte lijn. Een dergelijk signaal is zeer zuiver en weinig storingsgevoelig omdat het direct van A naar B gaat. Het nadeel is dat het niet over de horizon kan kijken dus is de reikwijdte, afhankelijk van de hoogte van de mast en waar hij staat, niet veel meer dan 30 tot 100 km.

Het idee was een frequentie te kiezen die een relatief grote afstand tussen A en B kon afleggen met zo weinig mogelijk golven tussen de luchtlagen en de aardbodem. Tegelijkertijd wilde men niet naar alle kanten uitzenden (makkelijker te onderscheppen), wat normaal gebeurt met een HF (Hoog Frequent) signaal waarbij een draadantenne wordt gebruikt. Deze antenne moet dan minimaal zo lang zijn dat het een ‘golf’ kan vangen, bij voorbeeld 5 meter (5 meter band). Een straalzender is dan alleen mogelijk als de schotelantenne groot genoeg is om het te ‘lange signaal’ te vangen zodat de golf die op je afkomt niet vlak voor je landt en over je heen stuitert. De signalen werden ontvangen in een zeer geconcentreerde stralingsbundel. De frequentie die de Amerikanen hiervoor gebruikten bevindt zich tussen de 1,5 en 2 Gigahertz. (1000.000.000 miljoen Hertz).

De radiosignalen van het zendstation gaan omhoog door de bovenste lagen van de laagste atmosfeer laag rond de aarde, de troposfeer. Zij komen dan in de tropopauze, de grens tussen de troposfeer en de stratosfeer. Hier worden de radiosignalen verstrooid (scatter) waarna zij weer worden opgevangen en gebundeld door het ontvangststation. De communicatie per troposcatter is veilig omdat de radiogolven moeilijk te zijn onderscheppen door vijanden.

Dit systeem van straalzenders werd overigens door de Amerikanen over de hele wereld toegepast, vanuit iedere plaats waar zij een basis hadden. De hoek van aanstralen (gericht op de troposfeer, boven de tropen tot hoogten van 16 tot 18 kilometer en boven de poolgebieden tot 8 kilometer) bepaalt de afstand naar de volgende ontvangstantenne.

De straalzenders staan dus op bepaalde afstanden van elkaar en op elkaar gericht. De verbinding vanuit de Verenigde Staten ging, met soortgelijke relaystations als in het Vinetaduin, via Groenland, IJsland, Ierland, Engeland en als laatste Nederland naar Duitsland en terug.

Kaart van de westwaartse berichten route.

De sluiting van het relaystation Hoek van Holland.

Het uiteenvallen van de Sovjet Unie in december 1991 betekende het einde van de Koude Oorlog. Hierdoor en door de moderne elektronica zoals verbindingen per satelliet werd het relais-station overbodig. Het station werd door de Amerikanen ontmanteld en in december 1992 verlieten de Amerikaanse militairen Hoek van Holland.

De troposcatter-installatie en het terrein werden overgedragen aan het Nederlandse Ministerie van Defensie. Nadat het complex verlaten was begon de site te vervallen. Door dit verval kwamen er aluminium en ijzeren delen van de antennes naar beneden. Ook veroorzaakte de wind geluidsoverlast.
Defensie wilde het complex laten slopen en vroeg bij de gemeente Rotterdam een sloopvergunning aan. Er ontstond een discussie tussen voor- en tegenstanders van de sloop. Het resultaat van de discussie was, dat de gemeente Rotterdam op advies van het gemeentelijk projectbureau Waterweg en de deelgemeenteraad geen sloopvergunning afgaf. Men wilde de troposcatter als markant 'landmerk' van Hoek van Holland behouden. Aanvankelijk wilde Defensie de sloopprocedure doorzetten maar besloot in augustus 2001 dat de installatie niet zou worden gesloopt, mede in verband met een vleermuizenkolonie die er een winterslaap hield. Wel sloopte men de loods, waarin asbest zat, en de brandstoftanks waarvan de wanden waren doorgerot.

Het ministerie droeg op zijn beurt de troposcatter weer over aan de dienst der Domeinen, het Rijksvastgoedbedrijf. Het complex werd verlaten en begon te vervallen. In 2003 kwam het beheer van het duingebied in handen van de Stichting Zuid-Hollands Landschap (ZHL). Eind februari 2007 werd het Vinetaduin als onderdeel van het natuurgebied Kapittelduinen overgedragen aan het ZHL die daarmee het eigendom en beheer kreeg inclusief de troposcatter. Er kwam nu overleg wie het beheer van de schotels op zich zou nemen.

De Stichting Militaire Erfgoed wilde zich inspannen voor de conservering en behoud van de troposcatter als herinnering aan de Koude Oorlogsperiode. Eind 2007 haakte de Stichting Militair Erfgoed af. Zij hadden geen geld genoeg om de troposcatter te conserveren. Ook ZHL beschikte niet over de nodige fondsen, zij stelden dat eventuele gelden voor de conservering beter konden worden besteed aan het natuurbeheer in het gebied.

Restauratie van de troposcatter.

Medio 2014 besloot de gemeente Rotterdam aan een schildersbedrijf te Hoek van Holland opdracht te geven om de troposcatter op te knappen. Op 1 oktober 2014 begon men met het roestvrij maken en het verwijderen van de losse delen van de installatie. Hierna werd de installatie behandeld met een speciale marine coating. Door deze maatregelen is de troposcatter behouden als uniek overblijfsel uit de Koude Oorlog en landmark van Hoek van Holland.

Met de sluiting van het Amerikaanse relay station kwam er een eind aan een meer dan honderd jarige militaire aanwezigheid van Nederlandse-, Duitse-, Britse- en Amerikaanse militairen te Hoek van Holland.

Auteur: Dick Ruis - Historisch Genootschap Hoek van Holland