Streekhistorie: Oudste tuinderswoning van Naaldwijk nog onbeschermd

Aan de Kruisweg, net over de brug, ligt langs de Nieuwe vaart een oude woning verborgen achter hoge struiken. Het is de oudste tuindershuis van Naaldwijk. Helaas heeft het in 2007 de selectie voor aanwijzing tot gemeentelijk monument niet gehaald. De historische waarde van de woning werd onderschat en een bouwhistorische verkenning is indertijd niet uitgevoerd. Recent archiefonderzoek heeft uitgewezen dat het pand ouder is dan gedacht. Met zekerheid is vastgesteld dat het pand van vóór 1850 is en daarmee zeldzamer dan de tuinderswoningen die wél door de selectie zijn gekomen. Met de huidige informatie zou het tien jaar geleden aangewezen zijn en daarmee een zekere bescherming hebben. Maar Kruisweg 1 heeft deze kans gemist. De vraag is nu of de nieuwe feiten ook tot nieuwe inzichten zullen leiden. Ofwel: kan deze oudste tuinderswoning alsnog de status van gemeentelijk monument krijgen?

Kruisweg 1 in 1970, foto: Historisch Archief Westland

Tuinderswoning

Het pand op Kruisweg 1 wijkt af van de typische bedrijfswoningen die tuinders in het Westland gebouwd hebben. Het heeft eigenlijk meer weg van een boerderij. Maar toch is met zekerheid vast komen te staan, dat dit pand een echte tuinderswoning is. Een kadastrale kaart uit circa 1820 toont aan dat het gebouwd is op een tuin. In die tijd - waarin steeds meer landbouwgrond geschikt werd gemaakt voor tuinbouw - werden de boerderijen vaak omgebouwd tot tuindershuizen. De woning op Kruisweg 1 is echter net nieuw en de tuin is al enige tijd in gebruik. Het is daarom ontworpen met het oog op het gebruik voor de tuinbouw. Een authentieke tuinderswoning dus en dat is vrij uniek in 1820.

Bouwjaar rond 1820

Bij de inventarisatie van potentiele monumenten in 2006 en 2007 is Kruisweg 1 in de categorie 'bouwjaar tussen 1850 en 1900' geplaatst. Gerard Beijer heeft in de loop der jaren alle koopakten aan de Kruisweg opgespoord, vertaald en geordend in schema's. Hier heeft hij kadastrale kaarten en ander beeldmateriaal aan toegevoegd. Dit heeft hij nu voor bijna alle straten in Naaldwijk en Honselersdijk gedaan. Zulk onderzoek vraagt de nodige kennis en tijd omdat zowel de straten, de huisnummers en de perceelnummers in de afgelopen vier eeuwen geregeld van naam en nummer veranderd zijn. In een akte uit 1826 vond hij het volgende:

Openbare verkoop door Nicolaas Wassenaar, bouwman te Naaldwijk als voogd van de kinderen van Maria Christina van Oorschot, in leven tuinierster, overleden 6-8-1826 in het huis wijk B nr. 1, en haar eerder overleden man Jacob van der Ven.

Kinderen: Pieter van der Ven, 18 jaar en Hendrik van der Ven, 8 jaar.

nr 1. een perceel extra best en wel toegemaakt tuin-of boomgaardland, groot c 2 bunders, 6 roeden, 43 ellen met het voor weinige jaren nieuw hecht en sterk gebouwd huis, gemerkt B nr 1, bevattende 3 ruime kamers, keuken, kelder, grote zolder en verdere gemakken, voorts schuur, muur, bepoting en beplanting, staande en gelegen aan de weg en het Nieuwe Water even buiten doch zeer nabij het dorp Naaldwijk.

Afbeelding van het koopcontract uit 1826, foto met aantekeningen in rood door Gerard Beijer

Het gaat om Kruisweg 1 dat in die tijd aangeduid werd met B nr 1. Er is dus niet lang vóór 1826 een nieuw huis gebouwd, met een grote zolder, een schuur en een (fruit)muur. Het jaartal is niet bekend en helaas zijn er geen bouwtekening of omschrijving gevonden. Wel weten we nu dat Jacob van der Ven het huis heeft laten bouwen. En dat er op de kadastrale kaart van rond 1820 een woning met losse schuur ingetekend staat. Deze vrijstaande schuur ligt recht achter het huis. Uit een eerdere koopakte weten we dat in 1802 op hetzelfde kavel een woning gestaan heeft, even eens op een tuin. Ook hier geldt dat de tuin er eerder was dan de woning. Of de woning van Jacob van der Ven op de fundering van deze eerdere tuinderswoning gebouwd is, weten we niet zeker. Bouwhistorisch en archeologisch onderzoek zouden hier opheldering over kunnen geven.

Kruisweg

De Kruisweg is een oude weg van het marktplein (nu Wilhelminaplein) via de Koningstraat naar de Middel Broekweg. De Koningstraat en de Kruisweg zijn van elkaar gescheiden door de Nieuwe vaart die in 1674 gegraven is en later omverlegd is. Kruisweg 1 ligt in de bocht van dit water en daarmee net buiten het dorp. Op de kaart van circa 1820 is te zien dat er aan de Kruisweg slecht drie woningen lagen: twee langgerekte boerderijen en een de tuinderswoning die korter is en een aparte schuur recht achter het huis had. Schuur en huis zijn samen vrijwel even groot als een boerderij even verderop. Toch is Kruisweg geen omgebouwde boerderij, maar een echt tuindershuis.



Deel van kaart van Hoogheemraadschap, vervaardigd in 1712 door Krukius

Op de kaart van Krukius is er op de bewuste locatie landbouw te zien, maar geen bebouwing, behalve hoeve Kruisbroek. In de tweede helft van de zeventiende eeuw is de landbouwgrond overgegaan in boomgaarden en tuingrond. In een transportakte uit 1802 staat dat "weijle" vrouwe Anna van Wassenaar douaniere van Wassenaar aan Pieter van der Ven te Naaldwijk "een huis en erf met een perceel land, zijnde tuin of boomgaard,..." verkoopt.

Het huis is waarschijnlijk vóór 1795 gebouwd. De komst van de Fransen naar Nederland bracht onzekerheid mee: geen gunstige periode om een huis te bouwen. Nadat de Fransen zich vanaf 1813 terugtrokken, duurde het nog een paar jaar voordat de economie hersteld was en nieuwe bouwprojecten ondernomen werden. Hoewel we niet weten hoe het Kruisweg 1 vergaan is, kunnen we vanuit de geschiedenis van het nabijgelegen Kruisbroek wel het een en ander leren.



Boerderij Kruisbroek, foto: Historisch Archief Westland

Boerderij Kruisbroek

Op de hoek van de Kruisweg en de Middel Broekweg stond de herenboerderij Kruisbroek. Deze boerderij is tot 1819 in het bezit geweest van de Oranjes, maar werd per opbod verkocht aan Leendert Vijverberg. Deze liet de boerderij binnen enkele jaren afbreken en geheel herbouwen op de bestaande fundering. De rede om de boerderij te vervangen was de slechte staat van onderhoud na een zeer armoedige periode tijdens de Franse Tijd.

De tuinderswoning op de Kruisweg heeft mogelijk hetzelfde lot ondergaan, maar in plaats van een boerderij werd hier een vroege tuinderswoning herbouwd.

Voorgevel Kruisweg 1 in 1970, foto: Historisch Archief Westland

Lijstgevel

De voorgevel behoort tot het type lijstgevel die al sinds 1660 bij grote (dubbele) herenhuizen wordt toegepast. Dit betekent het dak niet op of over de gevel ligt, maar erachter. Het metselwerk wordt afgedekt met een kroonlijst. Door het metselwerk hoger op te trekken dan de nodig is, wordt het dak uit het zicht onttrokken. Bij Kruisweg 1 is duidelijk te zien dat de gevel als een zelfstandig onderdeel van de woning is opgevat en de daklijn aan de zijkant niet gevolgd wordt. Hierdoor ontstaat een strakke rechthoekige voorgevel. In de zeventiende en achttiende eeuw is de kroonlijst veelal van natuursteen gemaakt en rijk versierd, maar in de negentiende eeuw wordt het gebruikelijk om een eenvoudige houten lijst toe te passen. De voorgevel van Kruisweg 1 past dus uitstekend in het tijdsbeeld van rond 1820. De bouwstijl is neoclassicistisch te noemen. De symmetrische indeling, het sobere metselwerk en het accent op de kroonlijst zijn kenmerkend voor deze bouwstijl. Omdat er geen beschrijvingen van latere veranderingen zijn, zou de huidige voorgevel authentiek kunnen zijn.



Voorgevel Sonnehoeck, foto: www.Sonnehoeck.nl

Dat is bijzonder, want veel tuinderswoningen zijn gebouwd in de stijl van de neorenaissance, een architectuurstroming die later in de negentiende eeuw in zwang kwam. Alle tuinderwoningen die tot nu toe opgenomen zijn op de lijst van gemeentelijke monumenten, zijn uit deze latere periode. Alleen Sonnehoeck in Kwintsheul vormt als rijksmonument een uitzondering. Deze fruitkwekerswoning uit 1729 is de oudste tuinderswoning van het Westland. De voorgevel is in 1905 echter vervangen door een gevel in de stijl van de neorenaissance en er is een erker toegevoegd. De strakke lijstgevel van Kruisweg 1 is dus uniek te noemen. Van de tuinderswoningen met een voorgevel in de neoclassicistische bouwstijl hebben we er maar één over.

Kadasterkaart uit 1894, percelen en bebouwing Kruisweg 1 ingekleurd, bron: Gerard Beijer



Familie Valstar

De huidige vorm van de plattegrond komt overeen met de kaart uit 1894. De woning heeft aan de rechter zijde een uitbouw gekregen. Ook zijn er vrijstaande schuren nabij de woning geplaatst. Op deze kadastrale kaart is te zien dat het om een rijke tuinder ging. Zijn tuinen liepen ver door voorbij de huidige Pijle Tuinenweg in de richting van de huidige Burgemeester Elsenweg. De verkaveling en het gebruik zijn weergegeven op een ingekleurde kaart, gemaakt door Gerard Beijer op basis van het kadastrale register dat bij de kaart hoort. Hierin staan per kavelnummer de eigenaar, zijn beroep, het gebruik van het kavel, de omvang en de belasting die hierover betaald moest worden. De eigenaar van Kruisweg 1 was op dat moment Johannes Valstar.

Leendert Valstar, afbeelding uit "Een oud Tuindersgeslacht 'n tak van de familie Valstar" in 1989 uitgegeven door Leen Valstar

In 1844 had zijn vader Leendert Valstar, tuinier te Naaldwijk, het volgende van Sarah Bollard gekocht:

"huis, schuur, erf met tuin en boomgaard aan de weg en het Nieuwe water in de Vlietpolder te Naaldwijk, even buiten het dorp Naaldwijk, groot 3 bunder, 96 roeden, 70 ellen"

Na Leendert is in 1870 zijn zoon Johannes de eigenaar geworden, vervolgens in 1905 diens zoon Leendert Jacobus Valstar. Gerard Beijer kent het huis uit zijn jeugd, omdat hij hier op de tuin werkte. Johannes Pieter Valstar (geboren in 1885), zijn vrouw Klazina en hun dochter Johanna bewoondentoen het huis. Het huis en de tuin waren echter eigendom van de gebroeders Leen en Lies Valstar, die zelf elders in Naaldwijk woonden. De nazaten van Lies hebben later het huis betrokken en zo is het nog jaren in bezit van de familie Valstar gebleven.

Kruisweg 1 in 2002, foto: Historisch Archief Westland



Potentieel gemeentelijk monument

Kruisweg 1 is op de inventarisatielijst van de gemeente terecht gekomen op voordracht van de historische vereniging. Op dat moment was er echter nog geen goede beschrijving van het pand. Bij de waardering in de score-matrix van de gemeente is het op 12 punten geëindigd. Dit is een mooie score, maar net te laag om in de eerste ronde van aanwijzingen meegenomen te worden. Hiervoor geldt een ondergrens van 14 punten. Als we met de kennis van nu de matrix opnieuw zouden invullen, dan scoort deze woning hoger in de categorieën ouderdom, uniciteit en lokaal belang. Het zou mij niet verbazen als ook de gaafheid punten oplevert. Het is immers heel lang in dezelfde familie gebleven. Er is dus voldoende rede om aan te nemen dat bij de herwaardering de minimumscore van 14 punten ruim overschreden wordt. In 2007 zou dit betekenen dat er nader onderzoek verricht wordt om een goede omschrijving van de woning te maken. Dit zal in 2016 alsnog gedaan moeten worden. En als de bevindingen reden zijn voor aanwijzing tot gemeentelijk monument, dan zou deze procedure opgestart moeten worden. Dit doet recht aan het vele werk dat in historisch onderzoek gestoken wordt. Niet alleen door Gerard Beijer, maar door alle deskundige vrijwilligers die het Westland rijk is. Maar bovenal doet het recht aan onze streekhistorie, waar we met z'n allen zuinig op moeten zijn.

Auteur: Jolanda Faber van de Historische Vereniging Naaldwijk-Honselersdijk