Streekhistorie: Het Marktplein van 's-Gravenzande

In het kader van de ontwikkeling van een nieuw winkelcentrum in 's-Gravenzande zal tegelijk het Marktplein onder handen genomen worden. Daarvoor loopt er nu een traject waarbij de bewoners mee kunnen denken over de ontwikkeling van dit plein tot een levendig en leefbaar marktplein dat bijdraagt aan een aantrekkelijk winkel-, verblijf- en woongebied.

's-Gravenzande is al oud en werd waarschijnlijk al in het midden van de 12^e eeuw bewoond. Het kreeg in 1246 stadsrechten van graaf Willem II van Holland op aandringen van zijn moeder, gravin Machteld. Dat hield in dat er een stadbestuur was dat zelf regels voor de poorters van de stad opstelde (zogenaamde keuren d.w.z. verordeningen) en recht kon spreken. Het stadsgebied was niet zo groot, maar enkele vierkante kilometers en besloeg met wat landerijen eromheen ongeveer het gebied aan weerszijden van de huidige Langestraat.

Midden in 's-Gravenzande lag in de middeleeuwen het "Marktveld", vlakbij de haven aan het einde van de Vaart die vanaf de Gantel gegraven was. Die haven had in die tijd een belangrijke functie omdat de wegen toen meestal zeer slecht begaanbaar waren. Ze waren smal, kronkelig en onverhard, in de winter waren ze door regelval meestal onbegaanbaar. Alles werd dan ook aan en afgevoerd per schip waardoor de haven dus zeer belangrijk was.

Vanouds stonden er huizen rondom het marktveld, dat was een groot open terrein beplant met bomen. Dit marktveld was tot ver in de 19^e eeuw veel groter dan nu het geval is. De rij winkels en woningen die nu tussen Vaartstraat en Marktplein liggen was er nog niet. De oostelijke grens ervan lag op de rooilijn van de huidige Gravenstraat. Dat wil zeggen dat het marktveld in vroeger tijd dus ongeveer twee keer zo groot was als nu. Er is wel gesuggereerd dat dit veld zo groot was omdat er in de middeleeuwen soms riddertoernooien gehouden werden, maar dat is nog niet helemaal zeker. Toch is de grootte van het 's-Gravenzandse marktveld wel opmerkelijk.



Het marktveld, oorspronkelijke omvang (rood) en huidige omvang (blauw).

Op de oudste afbeelding van de stad, een afbeelding uit 1566 van de stad 's-Gravenzande, uit het kaartboek van het 's-Gravenzandse Regulierenklooster zien we op dit "Marktveld" bomen en verder de zogenaamde "Poelsloot", een soort waterplas tegenover het huidige gemeentehuis. Verder staat er op de hoek van de huidige Kerkelaan een rechthoekig gebouwtje, dat was de visbank. Daar werd de vers gevangen vis aangevoerd en verkocht. Op deze Kerkelaan stond ook de stadswaterput. Op de hoek van het Marktplein bij de Vaart staat een hijskraan getekend in verband met het laden en lossen van de schepen.



Detail van het centrum van 's-Gravenzande van de stadsplattegrond van Blaeu (1652).

Op de stadsplattegrond van 's-Gravenzande, in 1652 getekend door Joan Blaeu, is op de hoek van het marktveld en de huidige Kerkelaan op een prominente plaats in de stad de schandpaal opgesteld waar burgers die één van de stadskeuren hadden overtreden na veroordeling te kijk gezet konden worden. Rechts op het marktveld is de Poelsloot afgebeeld.



Op deze afbeelding zien we aan de linkerkant van het Marktveld één van de stadswaterputten en daaronder de visbank. De andere en oudere stadswaterput ligt op de Kerkelaan.



Het is waarschijnlijk dat er in het middeleeuwse 's-Gravenzande op deze Kerkelaan, deze verbreding van een deel van de Langestraat, markt gehouden werd en niet op het marktveld. Op de middeleeuwse dinsdagse warenmarkt mocht volgens de stadskeuren overigens pas gehandeld worden nadat de hoogmis in de kerk was afgelopen. Deze regeling gold ook voor de herbergen, daar mocht pas na de hoogmis drank geschonken worden!



Op het Marktveld hebben altijd bomen gestaan. Op alle bekende oude kaarten staan ze afgebeeld. Op de kaart van Blaeu (1652) staan ze zo dicht op elkaar dat het wel een bos lijkt. Daaronder zal gras gegroeid hebben. In de oude stadskeuren staat de bepaling dat iemand die 's nachts koeien op het "marcktveld" laat lopen een boete krijgt van 5 stuivers, kennelijk mocht dat overdag dus wel. Later in 1645 werd uitdrukkelijk bepaald dat er op het Marktveld geen "beesten" mochten worden geweid. Verder was het verboden om bomen te beschadigen. In 1612 zijn er nieuwe iepenbomen op het Martkveld geplant. Om deze bomen zoveel mogelijk te beschermen wordt er (nogmaals) verordonneerd dat er geen beesten los door de stad mogen lopen en dat de jeugd van de bomen af moest blijven. Later werden de bomen op het marktplein geregeld gerooid en vervangen door nieuwe exemplaren. Dat gebeurde o.a. begin januari 1898 nadat de raad van de gemeente besloten had om de 82 iepenbomen op het marktplein te rooien. Reden daarvoor was dat er bij een storm een boom op een huis aan de Gravenstraat was gevallen en dat een andere boom, die de openbare school bedreigde, net op tijd gekapt kon worden. Om verdere ongelukken te voorkomen en ter verfraaiing, wegens al weggevallen bomen, werd overgegaan tot het rooien van alle bomen en het poten van nieuwe exemplaren. Deze nieuwe bomen werden vijftig jaar later, rond 1947, gerooid. De bomen die er nu staan zijn dus meer dan zestig jaar oud. Blijkens een recent onderzoek zijn deze bomen in zeer slechte staat en kunnen ze waarschijnlijk niet meer gehandhaafd worden bij de reconstructie van het plein.



In de jaren 70 van de vorige eeuw lag er op het marktplein grind. Dat gaf een rustieke uitstraling maar het was met de warenmarkt op vrijdag niet zo praktisch omdat het bij regen vaak erg modderig was. Later is er een bestrating gekomen met klinkertjes waarbij ook het plantsoentje midden op het plein, waar vroeger de muziektent stond, verdween. Later in de jaren 90 werd de huidige bestrating van natuursteen op het plein aangelegd.

Het Marktveld had in de middeleeuwen ook nog een religieuze functie. 's-Gravenzande was in die tijd een bekend bedevaartsoord. De pelgrims kwamen voor het miraculeuze Mariabeeld in de 's-Gravenzandse kerk dat afkomstig was van de Heilige Elisabeth van Thüringen. Dit trok belangstellenden, waarna er al snel bedevaarten op gang kwamen. Geschiedschrijvers vertellen dat er in 's-Gravenzande zelfs "dagelijks" wonderen gebeurden. De toeloop van bedevaartgangers was vaak zo groot dat de kerk overvol was en het miraculeuze Madonnabeeld op hoogtijdagen in een glazen kast op een stenen zuil op het Marktveld geplaatst werd.



Aquarel van Aart Schouman uit 1745 van het lommerrijke Marktplein gezien vanaf het stadhuis met daarop rechts de poelsloot en links de visbank en de dorpspomp.

In geval van nood moest men over bluswater kunnen beschikken, dat was op het marktveld vlak voor het stadhuis beschikbaar. Men kon daar gemakkelijk water scheppen uit de Poelsloot. In het Historisch Archief Westland vinden we in de stadsrekening van 1504 dat er in dat jaar kosten gemaakt werden voor het uitbaggeren van deze waterplas. Men was zuinig op deze plas, het was volgens de stedelijke keuren dan ook verboden om in deze poelsloot kleren, wol, vlees en pensen te wassen of te spoelen. Deze poel op het marktplein voor het stadhuis werd overigens wegens stankoverlast in 1898 gedempt.



Verder waren er in de stad nog de stadswaterputten waaruit de poorters hun drinkwater konden betrekken voor zover de waterput op hun eigen erf geen drinkbaar water gaf.



Ongeveer op de plek van de middeleeuwse stadswaterput werd waarschijnlijk rond 1680 een dorpspomp gebouwd. Onze huidige dorpspomp verschijnt voor het eerst op de aquarel vervaardigd in 1745 door A.Schouman. De pomp werd tot in de 20e eeuw intensief door de bewoners gebruikt, na de invoering van de waterleiding werd dat natuurlijk veel minder. De pomp is gebouwd van Bentheimer zandsteen en werd in 1934 geheel gerestaureerd. In de jaren zeventig van de vorige eeuw vond opnieuw een restauratie plaats waarbij het monumentale smeedijzeren hekwerk eromheen vervangen werd door een aantal hardstenen paaltjes die later ook weer werden verwijderd.



Het marktplein rond 1890 gezien vanaf het stadhuis met links de dorpspomp en rechts de "poelsloot" en op de achtergrond de openbare school.

Zoals u ziet is ons Markplein net zo oud als 's-Gravenzande zelf. Zoals hierboven beschreven, is het plein na 1860 een stuk kleiner geworden. Eerst werd er over de hele breedte de openbare school gebouwd en vlak voor het jaar 1900 werd er midden op het plein een grote muziektent gebouwd. Daarna bouwde men rond 1908 aan de kant van de Vaart het voormalige karakteristieke postkantoor. In 1913 werd de herdenkingszuil ter gelegenheid van 100 jaar Koninkrijk bij de muziektent geplaats. Rond 1935 werd de openbare school afgebroken en bouwde men op die plaats het politiebureau. Postkantoor, politiebureau met de daarnaast gebouwde Duitse verbindingsbunker, bandweergarage en het BB-gebouwtje werden in de jaren 80 van de vorige eeuw weer vervangen door een appartementencomplex met daaronder winkels en horecagelegenheden.



In 1996 is in verband het de herdenking van 750 jaar stadsrecht op het marktplein een standbeeld geplaatst van een luchtig geklede vrouwenfiguur. Een fraai beeld als er op de sokkel gestaan had "Allegorische voorstelling van 's-Gravenzande ontworsteld aan de zee" .



Volgens het gedenkplaatje zou dit beeld echter Gravin Machteld , de echtgenote van de Hollandse graaf Floris IV, voor moeten stellen! Op grond van historische gegevens kan deze gravin echter op geen enkele wijze in verband gebracht worden met dit beeld. Machteld heeft veel verdriet in haar leven gekend, al op jonge leeftijd verloor zij 2 echtgenoten ( die haar vader voor haar had uitgezocht) en 2 van haar kinderen. Uit de bestaande literatuur blijkt dat zij daarna ongeveer 30 jaar in alle rust op haar kasteeltje nabij 's-Gravenzande heeft gewoond. Zij was zeer religieus en deed in dat verband belangrijke schenkingen aan de kerk en het Bagijnhof van 's-Gravenzande. Zij werd in 1267 begraven in de abdijkerk van Loosduinen en een geschiedschrijver vermeldt in zijn kroniek dat er o.a. op haar grafsteen stond dat zij "de hoop van getrouwde vrouwen en weduwen was, een toevlucht van de ellendigen en een sieraad van de kerk". Een devote beeltenis van een middeleeuwse gravin zou dus meer op zijn plaats geweest zijn.

Het marktveld met muziektent rond 1900.



De komende tijd zal het huidige Marktplein van 's-Gravenzande worden omgevormd tot een multifunctioneel plein. Hopelijk zal de wekelijkse warenmarkt er een plaatsje houden en zullen er op dit plein ook weer nieuwe bomen worden geplant.

Auteur: Jan Dahmeijer van de Historische werkgroep Oud 's-Gravenzande