Streekhistorie: Hoe is het Wilhelminaplein van Naaldwijk ontstaan?

Het Wilhelminaplein in Naaldwijk vervult al eeuwenlang een centrale rol in het dorp. Maar over het ontstaan van het plein weten we weinig. Recent archeologisch onderzoek heeft hier meer duidelijkheid in gebracht. Zo leren we dat het plein als marktveld aan het einde van de 13e eeuw is aangelegd.

Vóór die tijd stonden hier huizen met erven en moestuinen. Dit nieuwe gegeven roept vragen op: Hoe zag het dorp er zonder het plein uit? Wat was de aanleiding om een marktveld aan te leggen? En waarom op deze plek?

Locaties van de opgravingen in 2017. Afbeelding: Archeologie Delft.

Wat is er gevonden?

De opgravingen in het Wilhelminaplein waren mogelijk doordat het plein opnieuw ingericht werd. De sporen en voorwerpen zijn in verschillende grondlagen gevonden. Voor dit artikel zijn de vondsten op ca 1,5 meter onder het huidige maaiveld interessant. Hier liepen en woonden de Naaldwijkers rond het jaar 1300. Het is een dunne laag grijze zand op een halve meter opgestoven duinzand.

Doorsnede met verschillende grondlagen, afbeelding: Archeologie Delft

Onder deze laag zijn paalkuilen gevonden van de houten draagconstructies van huizen. Ook zijn hier sporen van gedempte greppels en sloten met daarin diverse soorten aardewerk: Kogelpot-aardewerk, Andenne-aardewerk en Pingsdorf-aardewerk met rode versiering. Deze laatste is belangrijk voor de datering van het loopniveau omdat de bakovens in de 13 e eeuw verbeterd werden, waardoor het aardewerk van betere kwaliteit werd.

In de donkere grondlaag erboven zien we de ophogingen die tussen 1300 en 1400 gedaan zijn. Deze laag is ongeveer een halve meter dik. Hierin zijn afvalkuilen aangetroffen met scherven van hardgebakken drinkkannen, botten van varkens en vogels en wat visgraten.

Afval uit de 14 e en 15 e eeuw, foto: Archeologie Delft



Welk verhaal vertellen de vondsten?

De sporen van paalkuilen en greppels vertellen ons dat er tot de helft van de 13 e eeuw op het huidige plein gewoond werd. De Naaldwijkers van toen groeven greppels en sloten rondom hun huizen, hun erven, en hun landbouwgronden. De greppels zijn geregeld weer dichtgelegd, waardoor er een druk patroon van lijnen gevonden is.



Greppels uit de 12 e en 13 e eeuw. Foto: Archeologie Delft



Klopt dit met andere bronnen over het ontstaan van het Westland? In het jaar 1134 is er een grote stormvloed geweest die een deel van de duinen ten westen van Naaldwijk weggeslagen heeft. De overstroming heeft plaatselijk een dik pakket aan klei achtergelaten, waarop geen nederzettingen gebouwd zijn. Naaldwijk lag op een duinstrook en was daarmee een veiligere plek. De ondergrond van zand maakte het geschikt voor bewoning. Of er al een nederzetting op de locatie van het plein lag, heb ik niet kunnen achterhalen.

Na deze ramp werd de aanleg van dijken georganiseerd vanuit het grafelijk hof, waarbij op een zeker moment Unarch van Nadelwich een deel van de taak toegewezen kreeg. Via een uitgebreid netwerk van sloten en bestaande watertjes werd het overtollig water afgevoerd naar de Maas. In Naaldwijk had nog lang last van overtollig water, daarop wijzen de vele greppels. Na de aanleg van de Maasdijk rond het jaar 1250 was het Westland beter beschermd tegen de zee. Hierdoor kon het gebied zich verder ontwikkelen. Dit is ook de periode waarin begonnen is met de aanleg van het marktveld.

Halverwege de 13 e eeuw zijn de huizen op het plein gesloopt en de greppels en sloten dichtgegooid. Er zijn karrensporen gevonden in de dunne grijze zandlaag die op het plein aangebracht was. Deze open ruimte centraal in het dorp was geschikt voor markten en dorpsfeesten. Het afval werd in kuilen in het plein gegooid en afgedekt.

Karrensporen. Foto: Gemeente Westland, Cluster Ruimte



Hoe is het dorp ontstaan?

Het eerste kerkgebouw op de plek van de Oude kerk is eind 12 e of begin 13 e eeuw gebouwd. De Atlas van het Westland vermeldt dat deze kerk de plaatsvervanger is van de kerk van Holtsele, omdat deze bij de stormvloed van 1134 verdwenen is. Dat daarvóór al een gebouw op de locatie van de Oude kerk stond, is aannemelijk omdat het (nog steeds) iets hoger ligt dan haar omgeving. In het boek 800 jaar Naeltwick wordt verwezen naar archeologisch onderzoek van Jan Emmens in de jaren vijftig en later onderzoek op het terrein van de voormalige Moddermanschool. Hieruit is geconcludeerd dat er van de 10 e tot en met de 12 e eeuw een ronde waterloop achter de Kerkstraat gelegen heeft. Dit wijst mogelijk naar een ringwalburg met daarbinnen een vluchtburcht. Het is niet duidelijk of er bij deze burcht woningen stonden, maar door verhoogde ligging is dit wel mogelijk geweest.

We kunnen vrijwel zeker aannemen dat bij de bouw van de kerk woonruimte nodig was voor ambachtslieden: timmerlieden, metselaars, steenhouwers en beeldhouders. Hoewel het een kleiner gebouw was dan de huidige kerk, zal het een aantal decennia geduurd hebben om het te maken. Nog vóór de bouw voltooid was, zal begonnen zijn met het onderhoud en - in rijke tijden - de uitbreiding met kappelen en een toren.

Een kerk leverde geregeld werk voor de bouwlieden, maar zal ook een aantrekkingskracht hebben gehad op andere beroepsgroepen. De timmermannen hebben gereedschap en spijkers nodig, wat aanleiding kan zijn geweest voor een smederij in het dorp, als deze er nog niet was. Daarnaast was er een geestelijke om de missen te leiden en een koster die tevens grafdelver was. Een herberg was ook zeer gebruikelijk in die tijd. Daarnaast moesten al deze mensen eten en drinken, waardoor er een afzetmarkt was voor de boeren.



1643. Kerk met linksboven het marktveld en linksonder de Kerklaan. Kaartboek van Simon van

Catshuijsen. HAW

De Herenstraat maakt onderdeel uit van een oud wegennetwerk van het Westland. Om de kerk vanaf deze verbindingsweg te bereiken zal een pad aangelegd zijn. Het was misschien al vanaf het begin 'verhard' omdat men wat omhoog moest lopen naar de kerk. Het hoogteverschil zal zeker twee meter zijn geweest en dat wordt al snel een beekje als je het niet van stenen of keitjes voorziet. De plek van het kerkenpaadje kan de huidige Kerklaan geweest zijn. Deze 'laan' wordt voor het eerst genoemd in een akte uit 1504. Het is een kort recht straatje dat begint in een knik van de huidige Koningstraat (het verlengde van de Herenstraat) en eindigt bij een toegangshek in de tuinmuur. Vandaar leidt een grindpad naar de zijdeur van de kerk. In vroegere eeuwen kwam

men meestal niet via de toren maar via de zijgevels de kerk binnen.

Kerklaan met toegang naar de zijdeur van de Oude kerk. Foto: Jolanda Faber

Hoe is het marktveld aangelegd?

Stel het dorp Naaldwijk bestond rond 1250 uit een kerk, een verbindingsweg met (ambachts)huizen, een kerklaantje en boerderijen. Wat was dan de reden om een deel van de huizen te verwijderen en een marktveld aan te leggen? Groeide de welvaart, waardoor de status van het dorp verhoogd kon worden met de aanleg van een marktlocatie?

Was er een brand geweest en kwam daardoor ruimte vrij voor een nieuwe inrichting van het dorp? Stadsbranden waren een veel voorkomend probleem in die tijd. Van Utrecht is bekend dat ze in de 11e tot 13 e eeuw zeven grote branden heeft gekend. In Naaldwijk is in 1472 de kerk grotendeels verwoest door een brand. Zijn er in de 12 e eeuw ook grote branden geweest?

Misschien was het de kerk - die belangrijker werd in de regio - waardoor het dorp een plein nodig had. De kerk ligt in een hoekje van het Wilhelminaplein, wat vanuit het oogpunt van stedenbouw een B-locatie is. Maar als je oude kaarten bekijkt, dan lijkt het er meer dat het marktveld een uitbreiding van het ronde plein is, waar de kerk en een herberg op stonden. Dan is het logischer dat de markt vanaf dit kerkplein langzaam aan gegroeid is, waarbij uiteindelijk ook de bebouwing aan de Herenstraat plaats heeft moeten maken. Werden de huizen daarbij zorgvuldig afgebroken en verplaatst?

1623. Kaart van Naaldwijk. HAW

Hoe nu verder...

Naar het ontstaan van het plein blijft het nog even gissen, maar zonder hypothese kan je geen verder onderzoek verrichten. Iedereen die mee wil denken in het ontstaan van Naaldwijk is van harte welkom om zich te melden bij de historische vereniging. Hiervoor heb je geen historische kennis nodig; nieuwsgierigheid en kritisch denken is al genoeg. Als we alle beschikbare bronnen bij elkaar leggen, komen we misschien tot nieuwe inzichten.

Paardenschedel in de vitrine van de tentoonstelling. Foto: HAW

Een deel van de archeologische vondsten van het Wilhelminaplein is tot 16 maart te zien in de hal van het Bestuurs- en publieksgebouw aan de Verdilaan. Voor kinderen is er bij de balie van het historisch archief een quiz verkrijgbaar. Zij kunnen ook meedoen aan een verhalenwedstrijd over het paard dat gevonden is in de Herenstraat. Meer informatie staat op de website van Historisch Archief Westland.

www.historischarchiefwestland.nl

Auteur: Jolanda Faber, Historische Vereniging Naaldwijk-Honselersdijk

www.hvnh.nl

info@hvnh.nl