Streekhistorie: De 's-Gravenzandse Visbank

Eind oktober 2017 werd een sleuf gegraven langs de rijweg van de Langestraat aan de westkant van het marktplein voor het leggen van een gasleiding. Omdat deze plek in het oudste deel van het dorp ligt heeft er archeologisch onderzoek plaatsgevonden. Daarbij is speciaal gelet op eventuele funderingsresten van de visbank. Schuin tegenover De Spaansche Vloot kwamen bij deze graafwerkzaamheden twee poeren (delen van de fundering) tevoorschijn die, hoewel er nog geen hard bewijs is, mogelijk hebben behoord tot de fundering van deze visbank.

De 's-Gravenzandse visbank is al een heel oude stedelijke instelling, die lag aan de westzijde van het marktplein, vroeger het marktveld geheten. De visbank komt al in 1566 voor in het kaartboek van het 's-Gravenzandse Regulierenklooster. Daarop wordt op het marktveld naast de stadswaterput een waarschijnlijk houten visbankgebouwtje getekend. Later op de kaart van Joan Blaeu uit 1652 staat de visbank prominent getekend schuin tegenover herberg De Spaansche Vloot.



Detail van het marktveld van de kaart van Blaeu

In de middeleeuwen werd er in 's-Gravenzande op dinsdag markt gehouden, waarschijnlijk aan de huidige Kerkelaan, het brede stuk van de Langestaat tussen de kerk en het marktplein. Te koop werden hoofdzakelijk aangevoerd de plaatselijk door de boeren geproduceerde producten zoals groenten en fruit, gevogelte, kaas en tarwe. Verder werd er ook brood en vlees verkocht. De visbank maakte ook deel uit van de marktfunctie en zal ook op andere dagen in gebruik zijn geweest. Aangevoerd werden zee en riviervis, w.o. zalm die bij de Staelduinen in de Maas gevangen werd. Omdat vis bederfelijke waar was werden er door het stadsbestuur bepalingen vastgesteld voor de aanvoer, de handel en hygiëne rond de visbank.

's-Gravenzande kreeg in 1246 stadsrechten van graaf Willem II op aanraden van zijn moeder gravin Machteld. De oorspronkelijke tekst bestond uit 20 artikelen en is in de loop der tijd door het stadsbestuur flink uitgebreid. In 1448 zijn de stadsrechten samengevoegd met alle andere stedelijke keuren (voorschriften) en in een boek bij elkaar gebracht door secretaris Van Zwieten. Ook daarna zijn er geregeld nog nadere voorschriften gegeven. De laatste codificatie werd geschreven door secretaris Bon en gepubliceerd op 20 december 1648.

In deze stadkeuren van 's-Gravenzande staan een aantal bepalingen die speciaal te maken hebben met de visbank. Rond 1580 wordt door schout, burgemeesters en schepenen verordonneerd dat de visverkopers na gebruik de visbank moesten reinigen en afspoelen op een boete van 3 stuivers als zij dat niet deden. Ook moesten zij het "grom en de andere vuyligeyt" ( de ingewanden e.d.) van de vis meenemen buiten de stad op een boete van 5 stuivers. Verder mochten de visverkopers vòòr de hoogmis in de kerk geen vis verkopen in de visbank. De vers gevangen vis moest binnen 24 uur verkocht zijn, in ieder geval uiterlijk de volgende dag voor 12 uur en daarna niet opnieuw aan de visbank gebracht worden of tussen een andere partij vis worden gemengd.

De visverkopers moesten belasting betalen voor elke ben (mand) vis die er aangevoerd werd, het tarief daarvoor bedroeg één "duyt" . Voor losse kabeljauw en heilbot ellemaet (een el groot) werd een "oortje" geheven, een zalm tot 10 pond kostte aan belasting een "groot" en boven de 10 pond een stuiver, een elft per stuk een duit, tarbot per 3 of meer ook een duit. Voor gezouten en verse vis golden dezelfde tarieven. Men mocht niet van de markt vertrekken zonder de belasting te betalen, voor deze overtreding bedroeg de boete 3 stuivers.

In 1597 wordt verordonneerd dat de straf op het doen van zijn "gevoeg" bij de visbank, de schandpaal, op de "predicantslaan" en tegen het kerk, op het kerkhof of waar dan ook op straat in de stad een boete staat van 20 stuivers. Wie niet direct betaalt moet een uur aan de schandpaal staan (die naast de visbank staat) en ouders moeten de boete voor hun kinderen betalen. Ook mocht op het marktveld niet gekaatst worden en mocht er niet met stenen of andere voorwerpen gegooid worden op de straten en het dak van de visbank op een boete van 20 stuivers (1645).



Blazoen van de 's-Gravenzandse rederijkerskamer in Vlaardingen



In de 16e en de 17e eeuw had 's-Gravenzande een "camere van Rhetorica", een rederijkerskamer met de naam "De geele Fioletten". De rederijkers waren burgers die zich oefenden in de welsprekendheid, het maken en voordragen van gedichten en het spelen van toneelstukken. De kamers werden vaak ingeschakeld bij plaatselijke feesten en ook bij jaarmarkten. Bekend is dat de 's-Gravenzandse rederijkers bij elkaar kwamen op de zolder van de visbank.

Op 10 juli 1616 werkten onze rederijkers mee aan het bekende landjuweel (wedstrijd tussen een aantal rederijkerskamers) dat in Vlaardingen werd gehouden. Elke kamer schonk de Vlaardingse kamer daarbij zijn op een houten paneel geschilderde blazoen. Dat is de reden dat het blazoen van onze rederijkerskamer met nog een 10-tal andere van de deelnemende kamers nog steeds in het stadhuis van Vlaardingen hangt. Centraal op dit blazoen is o.a. afgebeeld Maria met het kind Jezus op de arm.





Het marktveld met de visbank en dorpspomp geschilderd door Schouman

In 1745 tekent Aert Schouman de visbank, vanaf het stadhuis gezien, op het marktveld tussen herberg de Spaansche Vloot (links achter de dikke boom) en de dorpspomp. Wanneer het gebouw precies is afgebroken is niet bekend maar op 6 augustus 1805 besluit het stadsbestuur van 's-Gravenzande over te gaan tot verkoop van de stadswaag, voorheen de visbank omdat er veel kosten gemaakt zouden moeten worden voor herstel. Kennelijk wordt de visbank dan al een tijd niet meer voor de verkoop van vis gebruikt maar als stadswaag en er waren ook enige tijd soldaten in gelegerd. Omdat er in die tijd tekorten zijn op de stadsrekeningen zal de slechte staat wel te wijten zijn aan achterstallig onderhoud. De stadswaag zou worden verplaatst naar "het beneden" van het raadhuis. Waarschijnlijk is de visbank kort na het besluit van het stadsbestuur afgebroken. Op de eerste kadasterkaart van 's-Gravenzande uit 1815 staat de visbank niet meer.

Auteur: Jan Dahmeijer van de Historische Werkgroep Oud 's-Gravenzande