Streekhistorie: Voor paal in het Westland

U bent er allemaal wel een keer langs gereden, maar waarschijnlijk zijn ze u nooit opgevallen. Deze twee paaltjes staan in het Westland. Waar? Dat leest u straks.

In dit artikel maak ik dankbaar gebruik van de onderzoeksresultaten van Flip Werner, die - net als ik nu - enkele jaren geleden gefascineerd raakte door de aanwezigheid van enkele ijzeren paaltjes langs de Vliet tussen Leiden en Delft.

Werner ontdekte in 2009 dat er in heel Zuid-Holland nog maar twaalf gietijzeren kilometerpalen bewaard zijn gebleven. Tien palen langs de Vliet tussen Leiden en Delft en twee in het Haagse bos. En hij ontdekte dat de provincie Zuid-Holland de enige provincie is met gietijzeren kilometerpalen. De kilometerpalen in de andere provincies waren allemaal van eikenhout of basaltsteen.

Maar hoe kwamen die palen daar en oud zijn ze? De palen langs de Vliet moeten er al rond 1893 zijn geplaatst in opdracht van het Provinciaal Bestuur van Zuid-Holland. De palen waren gemaakt naar hetzelfde model als die langs de Rijksstraatweg van Den Haag naar Haarlem. Het eerste deel van die weg (de Leidsestraatweg) loopt dwars door het Haagse bos. De palen in het Haagse bos (geplaatst omstreeks 1861) waren in de plaats gekomen van eikenhouten palen, die kennelijk zo verrot waren dat ze moesten worden vervangen.

Langs De Vliet

In het bestek stond "ln 1861 de houten mijlpalen 2, 3, 4 en 5 te vervangen door gegoten ijzeren mijlpalen, ieder lang 1.80 el, van onderen voorzien van een daaraan vast gegoten plaat. Iedere paal zal de zwaarte moeten hebben van 135 pond en worden vervaardigd volgens bestaand model zoo als die geplaatst op den weg in het Westland". Van deze vier kilometerpalen in het Haagse bos zijn er twee bewaard gebleven. Die twee zijn inmiddels aangewezen als gemeentelijk monument.

Die weg in het Westland waar ze het over hadden, was de rijksweg van Loosduinen naar Naaldwijk (latere Rijksweg 20). Langs deze weg moeten dus ook gietijzeren kilometerpalen hebben gestaan. Deze zouden een paar jaar eerder, in 1858, geplaatst moeten zijn. In de opdracht tot plaatsing stond dezelfde beschrijving zoals hierboven voor het Haagse Bos is genoemd. Maar nu stond er óók bij, dat deze palen vervaardigd moesten worden "volgens te geven teekening".

Die tekening vond Flip Werner tussen de correspondentie die gevoerd was bij het opmaken van de onderhoudsbestekken voor de jaren 1858- 1860. Uit die correspondentie uit 1857 blijkt ook dat het besluit om de houten kilometerpalen te vervangen door gietijzeren palen niet lichtvaardig is genomen. De ingenieurs schrijven "De aanhoudende uitgaven voor vernieuwingen van de houten mijlpalen hadden het denkbeeld doen ontstaan om die van gegoten ijzer voor te stellen. Volgens bijgaande schetsen, ter nadere keus, waren zij in het bestek omschreven. Wij vinden ons echter verplicht Uw EG mede te delen dat de kosten geraamd zijn op f.25,- voor iedere paal." En dan te denken dat een basaltstenen kilometerpaal met wit geverfde kop maar zo'n 5 gulden kost. De hoofdingenieur van Rijkswaterstaat en de Commissaris van de Koningin lijken roet in het eten te gooien. Zij kiezen voor basaltsteen. Maar de Minister laat zich overtuigen en gaat akkoord met vervanging van vergane houten palen door gietijzeren palen.

Maar wie zou die kilometerpalen nou hebben gemaakt? Dat blijkt de ijzergieterij "De Prins van Oranje" in Den Haag te zijn. In het archief van het gemeentebestuur Naaldwijk vonden wij een catalogus uit 1870 van deze ijzergieterij.



De ijzergieterij maakte o.a. putdeksels, urinoirs, straatverlichting. Maar dus ook kilometerpalen (zie linksonder op de foto).

Westlandse kilometerpalen

We hebben gelezen dat de kilometerpalen langs de weg van Loosduinen naar Naaldwijk de oudsten waren. Deze kilometerpalen hebben model gestaan voor de rest van de provincie.

Dat is mooi. Maar bestaan die palen nog? En als ze nog bestaan, waar staan ze dan?

Welnu, er zijn twee Westlandse kilometerpalen bewaard gebleven.

Eentje, paaltje 10, staat er aan de Haagweg vlakbij het inrijden van Monster (schuin tegenover scouting Polanen).

Haagweg Monster

En de ander staat nog steeds langs de weg van Loosduinen naar Naaldwijk. Kilometerpaal nr. 13 (de afstand gerekend vanaf het centrum van Den Haag) staat in de grasstrook tussen fietspad en rijbaan aan de Dijkweg in Naaldwijk.

Dijkweg Naaldwijk

Alle andere palen langs de weg van Loosduinen naar Naaldwijk zijn verdwenen. Ze zijn waarschijnlijk ooit verwijderd om ruimte te maken voor wegverbreding of de bouw van huizen. Natuurlijk hebben we gezocht naar oude foto's waarop nog palen te vinden zijn. We hebben er twee gevonden.

kilometerpaal nr, 12 langs de Hofstraat in Honselersdijk

kilometerpaal nr. 10 langs de Nieuweweg in Poeldijk

De locatie is wat lastig te herkennen.

Deze plek ziet er tegenwoordig zo uit:

hoek Nieuweweg/Monsterseweg in Poeldijk

Moeten we zuinig zijn op onze twee kilometerpalen?

Laten we eerst eens kijken naar de motivatie van de gemeente Den Haag om haar twee kilometerpalen in het Haagse bos als gemeentelijk monument aan te wijzen:

"De kilometerpalen langs de Leidsestraatweg zijn van historisch belang als tastbare herinnering aan één van de belangrijkste voormalige uitvalwegen van Den Haag. De verscheidenheid in materiaal en vorm verwijzen naar de historie van het wegbeheer. Cultuurhistorische waarde vertegenwoordigen de gietijzeren kilometerpalen als bewaard gebleven industrieel product van de in Den Haag gevestigde ijzergieterij "De Prins van Oranje". Daarnaast hebben de palen een zeldzaamheidswaarde: in Zuid-Holland staan anno 2011 nog slechts 12 gietijzeren kilometerpalen. Daarbuiten zijn ze in Nederland onbekend."

(Werner en gemeente Den Haag wisten toen nog niet dat er ook in het Westland nog twee staan)

Zouden wij in het Westland die palen ook als monument moeten aanwijzen? Ik denk het wel.

Toegegeven, het gaat om twee kleine gietijzeren voorwerpen die er al 158 jaar staan en nooit door iemand worden opgemerkt. De grasmaaiers van de gemeente zullen er vaak op gescholden hebben. Wie ligt er wakker van twee van die paaltjes?

Maar ondertussen staan ze er 158 jaar en zijn ze een stille getuige van een tijdperk waarin er nog geen auto's redenen en er ook nog geen veilingen waren. De paaltjes werden gepasseerd door paard en wagens, diligences, een enkele wielrijder en wandelaars.

Onze twee paaltjes hebben model gestaan voor de hele provincie Zuid-Holland en zijn de oudste gietijzeren kilometerpalen van Nederland. Bewaren dus.

(Wil je het hele verhaal van Flip Werner uit 2009 lezen? Meer: http://ezhlive.blob.core.windows.net/assets/a3834e21-fe70-440b-b063-fcc784fbecdf )

Auteur: Jan Buskes van het Historisch Archief Westland