Streekhistorie: Het gif van de pandemie

Coronavirus 20 maart 2020... Mensen lopen schichtig met een grote boog om elkaar heen. RIVM adviseert: "Minstens 1,5 m. afstand houden, in je elleboog hoesten en niezen, regelmatig handen wassen, (sociale) contacten beperken, werk thuis, BLIJF THUIS!" Spaansche Griep/Spaanse Ziekte/Hongerziekte 1918, zo'n 100 jaar geleden... De Gezondheidscommissie te Naaldwijk adviseert: "Bezoekt geen vermakelijkheden of vergaderingen in overvolle zalen. Weest rein op uw lichaam, uw kleeren en uw woningen!"

2020 is het jaar waar later de geschiedenisboeken vol van zullen staan, het jaar waarin de wereld moest strijden op leven en dood tegen een onzichtbare vijand: 'Pandemie Corona'!

De Spaanse griep in cijfers

Eens in de 100 jaar heeft de wereld te kampen met een nieuwe pandemie, een epidemie van wereldformaat. De laatste grote pandemie was de Spaanse griep in 1918. Dit was het laatste en naarste jaar van de Eerste Wereldoorlog (WO 1: 1914-1918). Wereldwijd zijn er naar schatting tussen de 25- en 100 miljoen dodelijke slachtoffers gemaakt. In Nederland waren er ruim 40 duizend. Beide wereldoorlogen eisten respectievelijk 19- en 60 miljoen levens. Er zijn dus meer mensen aan ziekte gestorven dan aan oorlogsgeweld. Ofschoon je wel kunt stellen dat oorlogen en hongersnood en slechte huisvesting voor een razendsnelle verspreiding van virussen zorgen en dus medeschuldig zijn. De pandemie Spaanse griep en haar impact op onze wereldgeschiedenis zijn tot nu toe altijd onderbelicht gebleven in onze historische beschrijvingen. Huidige wetenschappelijke onderzoekers menen dat toen de Spaanse griep in 1920 was 'uitgeraasd' bijna 1 op de 3 wereldburgers ziek was geweest. Op een wereldbevolking van toen 1,8 miljard betrof dat 500 miljoen mensen!

Corona

De nieuwste pandemie, die nu ook sinds kort Nederland heeft bereikt, heet corona. Westland kent nu nog maar 4 inwoners die besmet zijn met het coronavirus, maar hoeveel zijn het er op het moment dat u dit artikel leest? Virus betekent 'vergif' in het latijn. Laten we hopen dat we snel het juiste 'antigif' voor corona vinden.

Besmetting vanuit de dierenwereld

Beide virussen vinden hun oorsprong in de dierenwereld. De Spaanse griep is waarschijnlijk via vogels en varkens bij de mens terechtgekomen, ook veel paarden waren besmet. Corona is vermoedelijk afkomstig van vleermuizen. Binnenkort weten we hopelijk alles over deze nieuwe ziekte en zijn we in staat om het virus onder controle te houden. Uiteraard zijn er grote verschillen tussen beide virussen, maar het loont de moeite om het omgaan met griepepidemieën toen en nu te vergelijken. Gemiddeld sterven er jaarlijks door gewone griep zo'n 250.000 tot 500.000 mensen.

Ziekte als wapen in oorlogstijd

De Spaanse griep ontstond niet in Spanje (dit land was neutraal tijdens WO 1), maar dankt haar naam aan het feit dat het Spaanse journalisten waren, die de eerste berichten over deze nieuwe ziekte de wereld instuurden. De griep is waarschijnlijk ontstaan op een Amerikaanse legerbasis via een besmetting van dieren op mensen. Daarna is de besmetting doorgegeven van mens tot mens en via honderdduizend militairen in overvolle schepen vanuit de VS naar Frankrijk getransporteerd. Talloze jonge Amerikaanse soldaten kwamen daar in smerige loopgraven en volle kazernes terecht, ook samen met andere geallieerde manschappen. Het virus had vrij spel! En steeds werden er nieuwe troepen getransporteerd naar het front, die ook besmet raakten. Een explosie van ziektes. Een andere theorie meldt dat Chinese arbeiders, die de geallieerden hielpen bij de aanleg van de loopgraven, het virus (als varkensvirus) meenamen uit China. Weer een andere theorie meldt dat het virus in Europa zelf is ontstaan, in een legerkamp in het Noord-Franse Étaples. Talloze soldaten, burgers, pluimvee (kippen, ganzen en eenden) en varkens zaten daar op een kluitje opeengepakt en besmetten elkaar over en weer. De verspreiding naar de nabije omgeving voltrok zich razendsnel. Ziektes stoppen helaas niet bij landsgrenzen... Daarbij kwam ook nog dat deze nieuwe ziekte onvoldoende of zelfs helemaal niet bestreden werd. De geallieerde landen hadden er alle belang bij om de ziekte-explosie te verzwijgen of te bagatelliseren. Vijand Duitsland mocht niet denken dat een eindoverwinning nu makkelijk te behalen was. De Duitsers hadden net zo goed te lijden van de Spaanse griep. Zij noemden het 'De Vlaamse griep'. Uiteindelijk ging het erom de zieke, sterk verzwakte legers niet verder te laten verslappen. Degene die steeds verse manschappen kon aanvoeren, zou winnaar worden. De aanvoer vanuit de VS ging daarom non stop door met instemming van de Amerikaanse president Wilson. Zelfs toen Wilson wist dat zijn jonge soldaten vrijwel zeker aan de griep zouden bezwijken. Duitsland daarentegen kreeg geen nieuwe manschappen meer doorgestuurd via het thuisfront! Het einde van WO 1 naderde. Geen aflossing betekende de nekslag voor de uitgeputte Duitsers. Half juli 1918 waren er in Frankrijk 1 miljoen Amerikaanse militairen. Bijna 60.000 daarvan zijn door ziekten (hoofdzakelijk griep) overleden.

De Spaanse griep in Nederland

In juli 1918 breekt de griep officieel uit in Nederland. De eerste griepgolf (in juli, augustus en september) en de tweede golf (in oktober, november en december) eisten in Nederland in totaal 17.396 slachtoffers. Een enorme stijging van het sterftecijfer. De griep sloeg vooral toe onder het jonge, sterkste en gezondste deel van de bevolking: de groep 15 tot 30 jarigen, en niet, zoals gebruikelijk, vooral bij kinderen en ouderen. Baby's en peuters tot en met 4 jaar hadden meestal nog genoeg antilichamen(immuniteit) bij zich dankzij de borstvoeding van hun moeders. Zouden de ouders/grootouders van 1918 meer weerstand hebben gehad dan hun oudere, jong volwassen kinderen vanwege eerdere, meer onschuldige circulerende griepvormen in de jaren vooraf? En daardoor minder risico hebben gelopen? Kan het zijn dat deze griep juist toesloeg bij jonge volwassenen, omdat hun sterkere immuunsysteem te fel reageerde op de binnendringende ziektekiemen waardoor ze stierven? Hoe fel zal dan het immuunsysteem te keer zijn gegaan van hun leeftijdgenoten onder de jonge Amerikaanse soldaten die royaal ingeënt waren tegen allerlei ziektes (zo'n 14 tot 26 vaccinaties per persoon)vlak voordat ze op transport gingen naar Frankrijk? Waarschijnlijk werd door al die vaccinaties hun immuunsysteem zodanig beïnvloed dat zij juist nog meer dan normaal het risico liepen om de Spaanse griep te krijgen!

Hoog sterftecijfer Westland in 1918

Er is helaas weinig onderzoek gedaan naar de regionale spreiding van de sterfte als gevolg van de Spaanse griep. Maar wel is in kaart gebracht dat het Westland naar verhouding een hoog sterftecijfer had in 1918. Gemeente Naaldwijk meldde op 14 december 1918 dat naar schatting zo'n 1000 ingezetenen aangetast waren door de Spaanse griep.

De eerste griepgolf in milde vorm

Begin 1917 beweerden adverteerders in Westland nog dat je een griep prima kon bestrijden met pakjes kruiden van Jacoba Maria Wortelboer. Die pakjes waren verkrijgbaar bij vele apothekers, alle drogisten en bijna alle andere winkeliers. En flessen abdijsiroop niet te vergeten. De bestrijding met alcoholhoudende drank(jenever) bleek ook hier zijn vruchten af te werpen. Er braken goede tijden aan voor kwakzalvers! De reguliere geneeskunde en de gezondheidsdienst kregen niet altijd het vertrouwen dat ze nodig hadden.

De militairen van de land- en zeemacht waren de eerste slachtoffers van de nieuwe griep. In juli 1918 werd in Hoek van Holland een deel van de Holland Amerika Loods als hospitaal voor hen ingericht om te herstellen.

Hoewel de nieuwe griep zich in eerste instantie niet ernstig liet aanzien, breidde de ziekte zich in augustus 1918 uit. Het postkantoor in Naaldwijk werd 's middags van 2 tot 5 uur gesloten wegens ziekte onder het personeel en dit kwam bij meer bedrijven voor. Over 's Gravenzande meldde op 3 augustus 1918 de Westlandsche Courant: "De gevallen van Spaansche Griep nemen hier sterk toe, er komen huisgezinnen voor, waarvan bijna allen de onaangenaamheden van deze ziekte ondervinden. Het zij dan ook een ieder aangeraden om, als men niet door bijzondere omstandigheden moet omgaan met een lijder van deze, zich snel verspreidende ziekte, uit den weg te blijven; het ontwijken van een zieke mag niet aangemerkt worden als een onhartelijkheid tegenover de zieke, integendeel, als een voorzorgsmaatregel tegen eigen besmetting en daarmee gepaard gaande verspreiding."

Eind augustus 1918 overleed het eerste slachtoffer van deze griep. Dacht men begin september nog dat de Spaanse ziekte zo goed als geweken was en dat zij gelukkig niet lang en streng had geheerst, halverwege september kwam men hier op terug. Er kwam toch weer een uitbreiding, die vooral de burgerij in de verschillende Westlandse dorpen trof. In sommige gezinnen waren wel 4 of 5 leden tegelijk ziek. Maar ook de zakenwereld kampte steeds vaker met ziek personeel. Deze ziekte was dus duidelijk onderschat.

De tweede griepgolf kwaadaardiger

In oktober 1918 was de ziekte op zijn hoogtepunt. In het algemeen zocht men de oorzaak van deze ziekte in de onvoldoende en slechte voeding van de laatste tijd. Slechte woningtoestanden speelden ook een rol. De Spaanse ziekte werd daarom al snel 'hongerziekte' genoemd. Men dacht toen nog dat alle soorten griep door een bepaalde influenza-bacterie werden veroorzaakt.

Bacteriën kende men wel, die waren per microscoop waarneembaar, maar niemand kende het bestaan van virussen. Virusdeeltjes werden pas in 1933 ontdekt als verwekkers van vele soorten griep. Virussen lijken op bacteriën maar zijn veel kleiner: kleiner dan het 5000ste deel van een millimeter!

Penicilline, antibiotica of griepvaccins bestonden nog niet. In de Westlandsche Courant van 25 november 1918 (einde WO 1) adviseerde een geneesheer dat je de ziekte Spaanse Griep prima kon voorkomen door zich zowel van boven als van onderen goed warm aan te kleden. De tegenwoordige kleding van de dames was onvoldoende : zelfs zonder griep-epidemie stonden zij al bloot aan een longontsteking! Vanwege de grote schaarste aan wollen stoffen kon men heel goed kranten- en pakpapier als tussenkleding voor borst en rug bezigen. Ook het bevorderen van de darmstofwisseling door laxeermiddelen, zelfs bij regelmatige functie, werd als een goede preventie gezien!

13 november 1918 maakt men melding van 5 sterfgevallen in Naaldwijk door de Spaanse griep: 2 slachtoffers in 's Gravenzande en 3 sterfgevallen in Monster, waaronder een vader met zijn zoon.

Op 4 december 1918 meldt de Westlandsche Courant over Poeldijk: "De Spaansche griep neemt hier wel af, doch niet in hevigheid zelf. De ziekte is menigmaal kwaadaardiger en gevaarlijker dan aanvankelijk."

Het virus van de Spaanse griep bleek van een aanvankelijk milde vorm, waarbij de mensen een paar dagen ziek waren en er weinig doden vielen snel te kunnen veranderen (muteren) naar een dodelijke variant. Het virus kon zelf erfelijk materiaal uitwisselen en werd gevaarlijker. De complicaties werden daardoor heftiger. Het virus tastte direct de longen aan. Een groot deel van de patiënten stierf daardoor binnen 24 uur een snelle en afgrijselijke dood.

De derde griepgolf : nieuwe slachtoffers.

De derde griepgolf ontstond na de Duitse capitulatie en reisde eind november 1918 en begin 1919 mee met alle honderdduizenden soldaten die huiswaarts keerden en hun gezinnen, familieleden en vrienden in de armen sloten. De feestelijke massabijeenkomsten om de vrede te vieren droegen bij aan een razendsnelle verspreiding van dit besmettelijke virus.

De Spaanse griep kan zelfs een ingrijpende rol gespeeld hebben bij de afrekening met Duitsland tijdens de vredesonderhandelingen in Versailles. Veel politici en diplomaten waren in de lente van 1919 ziek geworden. Ook de machtige Amerikaanse president Wilson was slachtoffer van de Spaanse griep en kon niet naar Versailles komen. De wel aanwezige geallieerde partners, de Europese landen, legden Duitsland ongenadig zware sancties op met forse herstelbetalingen. Was de diplomatieke Wilson er wel bij geweest dan zou Duitsland er vermoedelijk genadiger van af gekomen zijn. Nu bleef Duitsland vol wraakgevoelens achter. Zo werd onbedoeld een stevige voedingsbodem gelegd voor het ontstaan van een nieuwe oorlog van wereldformaat: WO 2.

Een virus zonder einde

Op 12 november 1919 staat in een bericht over Naaldwijk te lezen: "De Spaansche griep heeft wederom haar intrede gedaan in het dorp. In enkele gezinnen komt de ziekte al voor en men spreekt al van een geval met doodelijke afloop. Maandag kwam daar een tweede geval bij: in een gezin stierven twee broers enkele dagen na elkaar."

In 1920 maakt de Spaanse griep haar laatste slachtoffer. Ze was toen 'uitgeraasd'. Voorgoed verdwijnen doet ze echter niet. Rond 1975 blijkt o.a. in de VS nog een influenza-A-virus in een varkensstapel in de VS te circuleren dat de Spaanse griep pandemie van 1918 veroorzaakte. Haar gif leeft dus voort. Als influenzavirus kan zij immers telkens een nieuwe vermomming kiezen : muteren!

Wie de Spaanse griep overleefde hield er vaak psychische aandoeningen als depressie en schizofrenie aan over. Ook kinderen, die de Spaanse griep in de baarmoeder hadden doorstaan, kregen later meer gezondheidsproblemen dan anderen.

Dit valt ook te lezen in de brief van een schoondochter in de krant 'De Westlander' van 25 januari 1952 in de rubriek 'Met Raad en Daad'. Zij stelt daarin de volgende vraag: "Mijn schoonvader vervulde in 1919 zijn militaire dienstplicht, werd toen slachtoffer van de heersende spaanse griep. Hij is zodoende zijn gehele leven lijdende aan een geestesstoornis, die op geregelde tijden terugkeert. Kan mijn schoonvader nu voor pensioen in aanmerking komen volgens een, naar ik gehoord heb in 1945 gewijzigd wetsontwerp? Zo ja, kunt u mij het adres geven waartoe ik mij kan wenden?" Antwoord van de redactie: "Een desbetreffend wetsontwerp is ons niet bekend. De ziekte van uw schoonvader is niet ontstaan door de dienst (spaanse griep kan iedereen krijgen). Wij raden u echter aan een brief aan het Ministerie van Oorlog te schrijven, afdeling Pensioenen te den Haag. Leg alle u ter beschikking staande bewijsstukken over. Vermeld ook of uw schoonvader al of niet gewerkt heeft, en zo neen, waarom niet. Geef ook de ouderdom op. Deze zaak zal dan ongetwijfeld degelijk worden onderzocht."

Uit degelijk onderzoek blijkt dat de bevolking zich na de Spaanse griep snel herstelde. De overlevenden gingen met volle energie verder: er volgde wereldwijd een babyboom!

Hopelijk geeft een 'uitgeraasd' coronavirus dadelijk aanleiding voor nieuwe 'muterende' inzichten hoe wij met onze kwetsbare mensheid om dienen te gaan...en dan ook met geboortebeperking!

Met dank aan alle bronnen voor dit artikel.

Auteur: Corrie Stolk namens Historische Vereniging Naaldwijk Honselersdijk



Bronnen:

Wikipedia w.b. trefwoorden als Spaanse Griep, pandemie, epidemie, influenza, virussen enz...

Historisch Nieuwsblad artikel 48851 'De sluipmoordenaar van WO 1.: De Spaanse Griep'

Historiek.net 79002: Pandemie 1918 Spaanse Griep

Spaanse Griep en WO 1., het drama van 1918 door Eric Mecking

Historisch Archief Westland (HAW): * Beeldmateriaal door Jolanda Faber*Selectie berichten Westlandsche Courant door Els Spaargaren ' De Spaansche Griep 1918' (Naaldwijk en Honselersdijk)

Westlandsche Courant: Westland algemeen: *13-01-1917 blz. 12 *20-07-1918 blz. 1+2 *03-08-1918 blz. 1 *13-11-1918 blz. 1 *23-11-1918 blz. 2 *04-12-1918 blz. 5 *28-12-1918 blz. 4

De Westlander: * 25-01-1952 blz. 15 Rubriek Raad en Daad : 'Brief van een schoondochter' * 18-07-1958 blz. 11 'Giftanden van de griep zijn uitgetrokken' * 22-11-1963 blz. 14 'Veel voorkomende virusziekten' dr. Alfreda Briedé

Twitter HAW 17 maart 2020 : 'Advies van de Gezondheidscommissie te Naaldwijk 1918'

Volkskrant 13-03-2020 door Cor Speksnijder 'Het coronavirus wordt vergeleken met de Spaanse griep. Maar de verschillen zijn groot.' En De Volkskrant Wetenschapsnieuwsbrief.

De biometer in kaart gebracht, zuigelingen- en totale sterftecijfers voor Nederlandse gemeenten, 1812-1939 blz. 21 t/m 32 door F. van Poppel en E. Beekink

Coronacrisis: online platform voor hulpbehoevende Westlanders 15 maart 2020 WOS

Twitter HAW 17 maart 2020: Advies Gezondheidscommissie te Naaldwijk 1918