Streekhistorie: Gravin Machteld

Bij de herinrichting van het Marktplein van 's-Gravenzande zal het beeld, dat gravin Machteld voor moet stellen, verplaatst worden. Over deze verplaatsing is de laatste tijd het een en ander in de pers verschenen. Dit is aanleiding voor de volgende toelichting op het leven van Machteld van Brabant, gravin van Holland.

Rond 1980 heeft één van de leden van de historische werkgroep Oud 's-Gravenzande, mevr. M.M. Dahmeijer-Fousert, na bestudering van archiefgegevens en publicaties, een uitvoerige beschrijving van het leven van gravin Machteld samengesteld. Aan de hand hiervan werden foto-exposities gehouden op diverse plaatsen in het Westland en in het Algemeen Rijksarchief in Den Haag (nu Nationaal Archief) waarvoor veel belangstelling was. Machtelds levensbeschrijving werd in 1988 in het eerste Historisch Jaarboek van het Genootschap Oud Westland gepubliceerd (zie: www.oudwestland.nl, Publicaties). Een korte beschrijving van haar leven werd opgenomen in het in 1981 door de gemeente bij de opening van het nieuwe gemeentehuis uitgegeven boek " 's-Gravenzande in heden en verleden". Over haar is met betrekking tot 's- Gravenzande in grote lijnen het volgende bekend.

De exacte geboortedatum van Machteld van Brabant is niet bekend, zij werd omstreeks 1198 geboren als vierde dochter van hertog Hendrik I van Brabant ( 1165-1235) en Mathilde van Boulogne. Zij werd door haar vader om politieke redenen in 1212 uitgehuwelijkt aan een 17-jarige neef van de Duitse keizer Otto IV, namelijk Hendrik II, keurvorst van de Palts die echter al in mei 1214 stierf. De 16-jarige Machteld was toen dus weduwe en keerde terug naar het ouderlijk slot in Brabant.



Gravure van het slot in Leuven, één van de kastelen van de hertogen van Brabant

Vervolgens werd zij al in november 1214 door haar vader opnieuw uitgehuwelijkt, nu aan Floris IV van Holland die toen 4 jaar oud was! Zij verhuisde naar het grafelijke hof in Holland en verbleef daar 10 jaar totdat Floris oud genoeg geacht werd om met haar te trouwen. Bij hun huwelijk in 1224 was Floris 14 jaar oud en Machteld 26 jaar. In 1234 werd graaf Floris vermoord na afloop van een riddertoernooi in Noord Frankrijk, toen was Machteld dus op 36-jarige leeftijd na 10 jaar huwelijk voor de tweede keer weduwe. Zij bleef achter met haar kinderen, Willem II, die graaf van Holland zou worden en later tot Rooms Koning (koning van het oude rijk van Karel de Grote) gekozen zou worden, en verder Floris bijgenaamd "De Voogd", Aleida, Margaretha en Machteld die jong gestorven is.

We kunnen aannemen dat Machteld na 1234 (de dood van graaf Floris IV) met haar jonge kinderen hoofdzakelijk op haar kasteeltje in 's-Gravenzande woonde, dat naar mag worden aangenomen buiten 's-Gravenzande op een zandrug aan de rand van de latere Poelpolder lag. Nadat haar kinderen hun eigen weg hadden gevonden leefde zij daar rustig en teruggetrokken.

Volgens historische bronnen heeft Willem II samen met zijn moeder, rond 1242 nieuw land bedijkt. Waarschijnlijk heeft Machteld financieel bijgedragen aan de aanleg van een deel van het dijkje langs de Maas, dat later de grote Maasdijk zou worden. Daar had zij met haar kasteeltje aan de rand van de Poelpolder groot belang bij omdat er in die tijd nogal eens wat landerijen verloren gingen door grote overstromingen.

Kennelijk onderhield zij goede betrekkingen met de dorpsoudsten van 's-Gravenzande. Uit een charter (een perkamenten brief) uit 1246 blijkt dat het dorpje 's-Gravenzande op aanraden van Machteld stadsrechten krijgt van haar zoon graaf Willem II.

Verder heeft zij in de periode van ongeveer 30 jaar dat zij voor een groot deel in 's-Gravenzande woonde o.a. de 's-Gravenzandse Bagijnen, zoals in de schenkingsakte staat "wegens haar godsvrucht en vroomheid" , begiftigd met het land waarop het Bagijnhof was gebouwd. Hiervan is een charter uit 1263 bewaard gebleven, gedateerd op de dag van de zalige Lucia (13 december). Deze brief wordt in het Historisch Archief Westland bewaard. Deze oorkonde is afgegeven te 's-Gravenzande dat betekent dat zij toen hier op haar hof verbleef.



Charter van de schenking van land aan de Bagijnen

Ook is het aannemelijk dat zij de kerk van 's-Gravenzande heeft gesticht en het Gasthuis. Als gravin-weduwe van Holland schonk zij deze kerk belastinginkomsten en het recht om de pastoors te benoemen. Verder had Machteld een bijzondere verering voor Maria, daarom werd één van haar Mariabeelden in de kerk van 's-Gravenzande geplaatst. Dit beeld had zij van haar vrome Brabantse schoonzuster Sophie gekregen. Deze had het weer gekregen van haar moeder de in 1235 heilig verklaarde Elisabeth van Thüringen. Dit beeld, dat volgens overleveringen door Machteld met kostbare sierraden was getooid, kreeg de faam grote wonderen te kunnen bewerkstelligen waardoor 's-Gravenzande later een bedevaartsoord werd. Ook andere kerken, abdijen en kloosters in Holland en Brabant werden royaal door haar begiftigd.

Half oktober 1266 woonde Machteld nog op haar kasteeltje in 's-Gravenzande. Ruim een jaar later overleed zij op ongeveer 69-jarige leeftijd op 22 december 1267, eind dit jaar dus 750 jaar geleden. Zij werd begraven voor het hoogaltaar in de kapel van de door haar en Floris IV gestichte cisterciënzerinnen abdij van Loosduinen. Wellicht verbleef zij al enige tijd in deze abdij in verband met ziekte of gebrek, het leven in een koud en vochtig kasteel was in de winter namelijk niet erg goed voor de gezondheid. Haar graf is in de loop der eeuwen helaas verdwenen maar er ligt nu in de abdijkerk van Loosduinen naast de preekstoel voor haar een gedenksteen.



De abdijkerk van Loosduinen

Zoals gezegd was Machteld in haar leven niet alleen twee keer weduwe geworden maar verloor ook nog eens twee van haar zonen, namelijk graaf Willem II op gewelddadige wijze in West-Friesland in 1256 en Floris bij een riddertoernooi in 1258. Haar dochter Machteld overleed al op jonge leeftijd. Machteld heeft dus veel verdriet in haar leven gekend, dat zal haar leven ongetwijfeld getekend hebben.

Uit de over haar bekende gegevens uit charters en giftbrieven komt een beeld van Machteld naar voren van een sociaal bewogen en diep gelovige vrouw. De laat middeleeuwse geschiedschrijver Jan van Naaldwijck vermeldt rond 1518 in zijn kroniek dat Machteld op haar grafzerk, in koperen letters (in het latijn), uitbundig werd geprezen als:

De hoop van getrouwde vrouwen en weduwen,

De roem van het vaderland,

Het licht van het nageslacht,

De toevlucht van de ellendigen en

Een sieraad van de kerk.

Ondergetekende heeft deze deugden de laatste 20 jaar niet kunnen ontdekken in het beeld op het Marktplein dat deze ingetogen en diep religieuze gravin, zoals zij uit de archieven op ons overkomt, voor zou moeten stellen.

De uitstraling van dit beeld van een wat uitdagende vrouw, juist het tegenovergestelde van gravin Machteld, doet meer denken aan de uitbeelding van een allegorische voorstelling van het stadje 's-Gravenzande veroverd op de zee.



Een oude afbeelding van een voorname dame, zo zal Machteld er destijds ongeveer uitgezien hebben.

Op grond van de hierboven gegeven beschrijving van het veelbewogen leven van gravin Machteld lijkt een wat minder prominente plek voor het beeld op het Markplein op zijn plaats. Een geschikte plaats zou kunnen zijn aan de rand van het Zandeveltpark of op het Gravin Machteldplantsoen.

Auteur: Jan Dahmeijer van de Historische werkgroep Oud 's-Gravenzande