Streekhistorie: Wij Machteld, Gravin van Holland

Op het ogenblik is er in het Westlands Museum een tentoonstelling te zien over gravin Machteld van Holland. De tentoonstelling duurt tot en met 30 december 2018.

Machteld van Brabant was de echtgenote van graaf Floris IV van Holland. Floris IV overleed op 24-jarige leeftijd, waarna Machteld in het grafelijk kasteel van 's-Gravenzande ging wonen. Zij had diverse Westlandse bezittingen als huwelijksgoed waardoor ze in haar onderhoud kon voorzien. Gravin Machteld heeft lang in 's-Gravenzande gewoond en een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van dit dorp.

In 's-Gravenzande was zij de initiatiefnemer voor de oprichting van een zelfstandige parochiekerk. Ook heeft zij zich actief bemoeid met de stichting van een begijnhof en het gasthuis in 's-Gravenzande. In 1246 verleende graaf Willem II op verzoek van Machteld stadsrechten aan 's-Gravenzande.

Machteld en Floris trouwden in 1224, dat was in de tijd dat de graaf nog langs zijn verschillende woningen in het graafschap reisde. Zijn hofwoning in 's-Gravenzande schijnt hij relatief veel gebruikt te hebben, maar ook in zijn huis in Loosduinen verbleef het grafelijk echtpaar regelmatig. Hun zoon, de latere graaf Willem II, werd echter geboren in hun kasteel in Leiden. In 1229 kocht Floris het hof van Meilendis, de moeder van Dirk van Wassenaar, dat zich bevond in de Haagse Geest bij een duinmeer. Hieruit zou later het Binnenhof ontstaan en het duinmeer werd de hofvijver.

Dit gebied viel toen nog onder het ambacht Monster. Het vermoeden bestaat dat Floris IV al de intentie had om de hof van Meilendis uit te bouwen tot zijn vaste residentie. In het Binnenhof is nog een gewelfde (kelder)zaal aanwezig die gedateerd wordt op ca. 1230 en daarom in opdracht van Floris IV gebouwd zou zijn.Floris en Machteld stichtten in 1230 in Loosduinen het eerste cisterciënzerinnenklooster in Holland. Voor de stichting van dit klooster schonken zij hun huis en landgoed in Loosduinen.

Nieuw land door bedijking

's-Gravenzande is ontstaan op een zandplaat die zich door aanslibbing gevormd had in de Maasmonding. In de Late Middeleeuwen was het Maasmondingsgebied nogal aan verandering onderhevig. Vanaf de tweede helft van de 12de eeuw ontstond er een proces van verlanding en aanslibbing waardoor er in het mondingsgebied gorzen en slikken ontstonden die op een gegeven moment zó hoog waren dat het gebied ingepolderd kon worden. Dit proces werd door de Hollandse gravenfamilie gestimuleerd. Dit was allemaal nieuw gevormd land dat toe viel aan de landsheer, in dit geval de Hollandse graven.

Machteld en haar zoon Willem II hebben zich intensief met het aanleggen van dijken en inpolderen bezig gehouden. Zo is al vóór 1240 de Maasdijk aangelegd. Bij dit werk werden monniken van de abdij Mariënweerd uit de Betuwe ingeschakeld om dit werk te leiden en te coördineren. Als beloning hiervoor kregen zij stukken van het nieuwe land geschonken. Ook kreeg de abdij van Mariënweerd het patronaatsrecht van de kerk van 's-Gravenzande toegewezen, waarbij ze het recht hadden de pastoor te benoemen en recht hadden op een deel van de inkomsten van de kerk.

Graaf Willem II

Via huwelijkspolitiek en schenkingen aan kloosters en kerken wist de Hollandse gravenfamilie overal bondgenoten te verwerven waardoor ze internationaal en in het Duitse Rijk steeds meer invloed kregen. In de jaren van het bewind van Willem II was er een strijd om de macht in het Duitse Rijk gaande. In 1245 was keizer Frederik II door de paus afgezet en geëxcommuniceerd. Graaf Willem II werd door zijn oom, hertog Hendrik II van Brabant, naar voren geschoven als nieuwe keizerskandidaat. Willem II werd uiteindelijk na veel moeite in 1248 tot Roomskoning gekroond in de Domkerk van Aken.

In 1252 trouwde hij met Elisabeth van Brunswijk wat zijn positie in het Duitse Rijk nog verder verstevigde. Willem II was voorbestemd om door de paus tot keizer van het Duitse Rijk gekroond te worden. Echter voordat het zo ver was besloot Willem in de winter van 1256 tot een strafexpeditie tegen de Friezen. Hij reed overmoedig vóór zijn troepen uit en zakte daarbij door het ijs. Toegesnelde Friezen sloegen hem dood en namen zijn lichaam mee. Wederom stierf een Hollandse graaf jong. Zijn in 1254 geboren erfgenaam Floris V was nog geen twee jaar en ook nu kwam er een regent, zijn oom Floris (de Voogd).

Machtelds laatste jaren

Gravin Machteld heeft de laatste jaren van haar leven waarschijnlijk in eenzaamheid doorgebracht. Op het persoonlijke vlak heeft zij nogal wat tegenslagen gehad, zoals het feit dat zij twee keer weduwe werd en verschillende kinderen op jonge leeftijd overleden. Opvallend is dat nogal wat personen in haar directe omgeving een geweldadige dood stierven. Zo werden haar man Floris, zwager Willem en zoon Floris de Voogd gedood tijdens een toernooi en haar zoon Willem II tijdens een strafexpeditie tegen de Westfriezen. Machteld leidde een vroom en religieus leven en het lijkt wel of al deze geweldadige sterfgevallen de religieuze kant van haar leven nog verder stimuleerde.

Er is een verhaal van haar bekend dat zij in 1253 een slagveld op Walcheren had bezocht, waar een Vlaams invasieleger tegen Hollandse en Zeeuwse troepen had gestreden. Zij zocht daar, samen met twee predikheren, naar gewonden en stervenden om hen te verzorgen en bij te staan in hun doodsstrijd. Machteld en haar dochters Margaretha en Aleida en haar zoon graaf Willem II begunstigden diverse kloosters, kerken en het 's-Gravenzandse begijnhof. Machteld van Brabant overleed op 22 december 1267 in het klooster van Loosduinen, waar zij de laatste maanden van haar leven verbleef, waarschijnlijk omdat zij ziek en gebrekkig was geworden. In dat door haar en haar man Floris gestichte klooster werd zij begraven in de kapel, de nu nog bestaande abdijkerk. Haar graf is in de loop der eeuwen helaas verdwenen maar naast de preekstoel bevindt zich een gedenksteen voor haar.

Auteur: Ton Immerzeel van het Westlands Museum